วิชฺชาย อุปฺปนฺนาย อนวเสสโต อวิชฺชา ปหียติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา’’ติ อาหฯ น เกวลํ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสเนว มคฺควุฏฺฐานํ, อถ โข อิตรานุปสฺสนาวเสนปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทุกฺขา…เป.… ปหียติเยวา’’ติ อาหฯ สพฺพตฺถาติ อุปริสุตฺตนฺเต สนฺธายาหฯ ตโต อปเรปิ ตํอตฺถลกฺขณวเสน กถิตสุตฺตนฺเตปิฯ ตานิปิ หิ ตถา พุชฺฌนกปุคฺคลานมชฺฌาสเยน วุตฺตานีติฯ

อวิชฺชาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. มิคชาลวคฺโค

1. ปฐมมิคชาลสุตฺตวณฺณนา

[63] จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจนฺติ วุตฺตจกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อิฏฺฐารมฺมณภูตา’’ติฯ กมนียาติ กาเมตพฺพาฯ มนํ อปฺปายนฺตีติ มนาปาติ อาห ‘‘มนวฑฺฒนกา’’ติฯ ปิยายิตพฺพสภาวา ปิยรูปาฯ กามูปสํหิตาติ กามปฏิสํยุตฺตาฯ อาลมฺพิตพฺพตา เอว เจตฺถ อุปสํหิตตาติ ‘‘อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตณฺหาสงฺขาตา นนฺที ตณฺหานนฺที, น ตุฏฺฐินนฺทีเยว ‘‘นนฺทิํ จรตี’’ติอาทีสุ วิยฯ คามนฺตนฺติ คามสมีปํฯ ‘‘อนุปจารฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา ตํ ทสฺเสติ ‘‘ยตฺถา’’ติอาทินาฯ

เอตฺถาติ ยถานีหเต ปาเฐฯ ‘‘อิมํ เอกํ ปริยายํ ฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ ตสฺส ‘‘ปนฺตานี’’ติปเทน สงฺคหิตตฺตาฯ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานีติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถฯ

ปฐมมิคชาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สมิทฺธิโลกปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[68] อายาจนสุตฺตโต ปฏฺฐายาติ มิคชาลวคฺเค ทุติยสุตฺตโต ปฏฺฐายฯ ปฐมสุตฺเต ปน ทุติยกวิหาราทิภาโว วุตฺโตติฯ

สมิทฺธิโลกปญฺหาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อุปเสนอาสีวิสสุตฺตวณฺณนา

[69] คเหตฺวาติ ปารุปนสฺส สิถิลกรเณน วีมํสโต โมเจตฺวาฯ เลณจฺฉายายาติ ปุริมทิสาย เลณจฺฉายายํฯ ปติตฺวาติ เลณจฺฉทนโต ภสฺสิตฺวาฯ ผุฏฺฐวิโสติ จตูสุ อาสีวิเสสุ โส ผุฏฺฐวิโสฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ปริยาทิยมานเมวาติ เขเปนฺตเมว, วินาเสนฺตเมวาติ อตฺโถฯ ยถาปริจฺเฉเทนาติ อตฺตโน วิสปริจฺเฉทานุรูปํฯ อญฺญถาภาวนฺติ วฑฺฒภาวาทิปกติชหนํฯ สภาววิคโมติ วินาโสฯ

อุปเสนอาสีวิสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อุปวาณสนฺทิฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา

[70] รูปํ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ ญาตปริญฺญาวเสนฯ รูปราคนฺติ นีลาทิเภเท รูปธมฺเม ราคํฯ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ ‘‘อยํ เม ราโค อปฺปหีโน’’ติฯ เอเตน เสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวมฺปิ โข, อุปวาณ, สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม โหตี’’ติอาทิฯ รูปราคํ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโค’’ติ ปชานาติฯ อเสกฺขานํ หายํ ปจฺจเวกฺขณาฯ

อุปวาณสนฺทิฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปฐมฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา

[71] ผสฺสากรานนฺติ ฉนฺนํ ผสฺสานํ อากรานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานานํ, จกฺขาทีนนฺติ อตฺโถฯ นฏฺโฐ นาม อหนฺติ วทติ, โย ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยาทิํ ยถาภูตํ ปชานาติ, โส วุสิตวา, อิตโร อวุสิตวา อหญฺจ ตาทิโสติฯ อยเมวาติ อยํ จกฺขุสฺมิํ ‘‘เนตํ มมา’’ติอาทินา ติณฺณํ คาหานํ อภาโว เอวฯ

ปฐมฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ทุติยฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา

[72] อปุนพฺภโวติ ปุนพฺภวาภาโวฯ

11. ตติยฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา

[73] ปนสฺสสนฺติ เอกํเสน นฏฺโฐติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อตินฏฺโฐ’’ติ, ธุรโต เอว นฏฺโฐติ อตฺโถฯ

ตติยฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มิคชาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. คิลานวคฺโค

1-5. ปฐมคิลานสุตฺตาทิวณฺณนา

[74-78] อปฺปญฺญาโตติ นามโคตฺตโต เจว สีลาทิคุเณหิ จ อปฺปญฺญาโต อวิสฺสุโตฯ เถรมชฺฌิมภาวํ อปฺปตฺตตาย นโวฯ

ปฐมคิลานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทุติยอวิชฺชาปหานสุตฺตวณฺณนา

[80] อนิจฺจาทิวเสน อภินิวิสนํ อภินิเวโส, โส เอว ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสนโต ปรามาโส, โส เอว คาโหฯ เตน อภินิเวสปรามาสคฺคาเหน คณฺหิตุํ น ยุตฺตา อนิจฺจาทิสภาวตฺตาฯ สงฺขารา เอว ปวตฺติยา การณภาวโต สงฺขารนิมิตฺตานิฯ โย สงฺขาเรสุ อปริญฺญาตาภินิเวเสน ปสฺสิตพฺโพ อตฺตากาโร, โส น โหตีติ อญฺโญ อนตฺตากาโร, ตโต อญฺญโต ปสฺสติฯ ปริญฺญาตาภินิเวโสติ ตีรณปริญฺญาย ปริจฺฉิชฺช ญาตมิจฺฉาภินิเวโสฯ ปริญฺญาตาภินิเวโสติ วา ปริญฺญาตวิปสฺสนาภินิเวโสฯ วิปสฺสนาติ อรูปสตฺตกวเสน วิปสฺสนาย ปริชานิตพฺพาฯ

ทุติยอวิชฺชาปหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สมฺพหุลภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[81] เกวลนฺติ อิตรลกฺขเณหิ อโวมิสฺสํฯ

10. ผคฺคุนปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[83] ตณฺหาย ปหีนาย ทิฏฺฐิมานาปิ ปหีนา เอวาติ ‘‘ตณฺหาปปญฺจสฺส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนปปญฺเจ’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อิธ สตฺตโวหาโร จกฺขาทีสุ วิชฺชมาเนสุ เอว โหติ, ตสฺมา ปรินิพฺพุตานญฺจ โวหาโร จกฺขาทีสุ สนฺนิสฺสเยเนว, นาญฺญถาติ อติกฺกนฺตพุทฺเธหิ ปริหริตานิ จกฺขุโสตาทีนิ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ ‘‘อตฺถิ นุ โข ภนฺเต’’ติอาทินาฯ จกฺขุโสตาทิวฏฺฏํ วฏฺเฏ ปวตฺเตยฺยฯ

ผคฺคุนปญฺหาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

คิลานวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ฉนฺนวคฺโค

1. ปโลกธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[84] อนิจฺจลกฺขณเมว กถิตํ, ตญฺจ ปริยาเยน, อนิจฺจลกฺขเณ กถิเต อิตรลกฺขณานิ กถิตาเนว โหนฺติ พฺยภิจารภาวโตฯ

2. สุญฺญตโลกสุตฺตวณฺณนา

[85] อตฺตโน อิทนฺติ อตฺตนิยนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน สนฺตเกนา’’ติฯ

3. สํขิตฺตธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[86] วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ขนฺธิยวคฺเค ขนฺธวเสน อาคตํ, อิธ อายตนวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ

4. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[87] สพฺพนิมิตฺเตหิ ปฏิสลฺลียติ เอเตนาติ ปฏิสลฺลานํ, ผลสมาปตฺติฯ ชีวิตหารกสตฺถํ ชีวิตสฺส หรณโต, สตฺตานญฺจ สสนโต หิํสนโต ฯ ปริจริโตติ ปยิรุปาสิโตฯ เตน ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชินฺติ ทีเปติฯ

อนุปวชฺชนฺติ ปเรหิ น อุปวทิตพฺพํฯ ตํ ปเนตฺถ อายติํ อปฺปฏิสนฺธิภาวโต โหตีติ อาห ‘‘อปฺปวตฺติก’’นฺติฯ ‘‘เนตํ มมา’’ติอาทีนิ วทนฺโต อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กเถสิฯ ปุถุชฺชนภาวเมว ทีเปนฺโต วทติ อกตกิจฺจภาวทีปเนนฯ กิญฺจาปิ เถโร ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กเถสิ, ‘‘น สมนุปสฺสามี’’ติ ปน วทนฺโต กิญฺจิ นิปฺผตฺติํ น กเถสิ, ตสฺมา ‘‘อิทมฺปิ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ อิทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

กิเลสปสฺสทฺธีติ กิเลสปริฬาหวูปสโมฯ ภวตฺถาย ปุน ภวตฺถายฯ อาลยนิกนฺติ ปริยุฏฺฐาเนติ ภวนฺตเร อเปกฺขาสญฺญิเต อาลเย นิกนฺติยา จ ปริยุฏฺฐานปฺปตฺติยาฯ อสติ อวิชฺชมานายฯ ปฏิสนฺธิวเสน อญฺญภวโต อิธาคมนํ อาคติ นามฯ จุติวเสน คมนนฺติ จวนวเสน อิโต คติฯ อนุรูปคมนํ คติ นาม ตทุภยํ น โหติฯ จุตูปปาโต อปราปรภวนวเสน จุติ, อุปปชฺชนวเสน อุปปาโต, ตทุภยมฺปิ น โหติฯ เอวํ ปน จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น อิธ โลเกฯ น หุรํ น ปรโลเก โหติฯ ตโต เอว น อุภยตฺถ โหติฯ อยเมว อนฺโต อยํ อิธโลเก ปรโลเก จ อภาโวเยว ทุกฺขสฺส ปริโยสานํฯ อยเมวาติ ยถาวุตฺโต เอว – เอตฺถ เอตสฺมิํ ปาเฐ ปรมฺปราคโต ปมาณภูโต อตฺโถฯ

เย ปนาติ สมฺมวาทิโน สนฺธาย วทติฯ อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺติ ‘‘เอวํ ภเวน ภวนฺตรสมฺพนฺโธ ยุชฺเชยฺยา’’ติฯ นิรตฺถกํ อนฺตราภวสฺส นาม กสฺสจิ อภาวโตฯ จุติกฺขนฺธานนฺตรญฺหิ ปฏิสนฺธิกฺขนฺธานํเยว ปาตุภาโวฯ เตนาห ‘‘อนฺตราภวสฺส…เป.… ปฏิกฺขิตฺโตเยวา’’ติฯ ตตฺถ ภาโวติ อตฺถิตาฯ อภิธมฺเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ (กถา. 505-507) ปฏิกฺขิตฺโตเยวฯ ยทิ เอวํ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ อิทํ กถนฺติ อาห ‘‘อนฺตเรนา’’ติอาทิฯ วิกปฺปโต อญฺญํ วิกปฺปนฺตรํ, ตสฺส ทีปนํ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ วจนํฯ น อนฺตราภวทีปนํ ตาทิสสฺส อนุปลพฺภนโต ปโยชนาภาวโต จฯ

ยตฺถ หิ วิปากวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถสฺส นิสฺสยภูตสฺส วตฺถุสฺส สหภาวีนญฺจ ขนฺธานํ สมฺภโวติ สทฺธิํ อตฺตโน นิสฺสเยน วิญฺญาณํ อุปฺปชฺชเตวาติ นาสฺส อุปฺปตฺติยา เทสทูรตา เวทิตพฺพาฯ ‘‘เนว อิธ น หุร’’นฺติ วุตฺตทฺวยโต อปรํ วิกปฺเปน ‘‘น อุภย’’นฺติ, ตตฺถปิ น โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ วา ‘‘วินา’’ติ อิมินา สมานตฺโถ นิปาโต, ตสฺมา เนวิธ, น หุรํ, อุภยํ วินาปิ เนวาติ อตฺโถฯ

อาหรีติ ฉินฺนวเสน คณฺหิฯ เตนาห ‘‘กณฺฐนาฬํ ฉินฺที’’ติฯ ปริคฺคณฺหนฺโตติ สมฺมสนฺโตฯ ปรินิพฺพุโต ทีฆรตฺตํ วิปสฺสนายํ ยุตฺตปยุตฺตภาวโตฯ ‘‘อนุปวชฺชํ ฉนฺเนน ภิกฺขุนา สตฺถํ อาหริต’’นฺติ, กเถสีติ อเสกฺขกาเล พฺยากรณํ วิย กตฺวา กเถสิฯ

อิมินาติ ‘‘อุปวชฺชกุลานี’’ติ อิมินา วจเนนฯ เถโรติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ เอวนฺติ เอวํ ปุพฺพกาเลสุ สํสฏฺฐวิหารี หุตฺวา ฐิโต ปจฺฉา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตีติ อาสงฺกนฺโต ปุจฺฉติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. ปุณฺณสุตฺตาทิวณฺณนา

[88-89] ตนฺติ จกฺขุรูปทฺวยํฯ เตนาห ‘‘จกฺขุญฺเจว รูปญฺจา’’ติฯ นนฺทิสมุทยาติ นนฺทิยา สมุทยตณฺหาย เสสการเณหิ นนฺทิยา สมุทิติ สโมธานํ นนฺทิสมุทโย, ตสฺมา นนฺทิสมุทยาฯ เตนาห ‘‘ตณฺหาย สโมธาเนนา’’ติฯ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส ทุกฺขสฺส สโมธาเนน สมุทิติ ปวตฺติเยวาติ สห สมุทเยน ทุกฺขสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ นิโรธูปาเยน สทฺธิํ นิโรธสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘วิวฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา’’ติฯ ปุจฺฉานุสนฺธิอาทีสุ อญฺญตโร น โหตีติ อาห – ‘‘ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธี’’ติฯ

จณฺฑาติ โกธนาฯ ทุฏฺฐาติ โทสวนฺโตติ อตฺโถฯ กิพฺพิสาติ ปาปาฯ กกฺขฬาติ ทารุณาฯ ฆฏิกมุคฺคเรนาติ เอกสฺมิํ ปกฺเข ฆฏิกํ ทสฺเสตฺวา กเตน รสฺสทณฺเฑนฯ สตฺตานํ สสนโต สตฺถํ, ตโต เอว ชีวิตสฺส หรณโต หารกญฺจาติ สตฺถหารกํฯ อินฺทฺริยสํวโร ‘‘ทโม’’ติ วุตฺโต มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ทมนโตฯ ปญฺญา ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตา กิเลสวิเสวิตานํ ทมนโต วูปสมนโตฯ